(της Γεωργίας Κανελλοπούλου)
Tρία τρισεκατομμύρια δέντρα ζουν σήμερα στη γη, αλλά δεν ξέρουμε και πολλά για τις ιστορίες τους. Ξέρουμε βέβαια πως τα δέντρα καθαρίζουν τον αέρα, φιλοξενούν ζώα, μαθαίνουν στα παιδιά το σκαρφάλωμα – αλλά δεν γνωρίζουμε την ιστορία κάθε δέντρου ξεχωριστά. Θα ήταν αδύνατον, ούτε την ιστορία κάθε ανθρώπου γνωρίζουμε ξεχωριστά, το πολύ πολύ να ξέρουμε την “οριζόντια, την ισόπεδη ιστορία”*…
Για τα δέντρα ξέρουμε λοιπόν γενικές επιστημονικές πληροφορίες. Τι καρπούς βγάζουν, αν είναι φυλλοβόλα, σε ποιο κλίμα ζουν, για πόσο ζουν. Πιο ατομικές πληροφορίες ίσως έχουμε για δέντρα με τα οποία ζήσαμε μαζί, διανθισμένες από τη δική μας ζωή, οι μουριές που μας έκαναν σκιά στην αυλή της γιαγιάς, η συκιά του γείτονα που κλέβαμε τα σύκα, η ελιά στη Σίφνο που φιλοξενούσε μια δεντρογαλιά και κάναμε πως δεν τη φοβόμαστε, τέτοιες πληροφορίες. Που μιλάνε για μας τελικά, αναμνήσεις στις οποίες το δέντρο είναι το ντεκόρ.
Ίσως αν τα δέντρα μιλούσαν, να μας έλεγαν κάτι πιο προσωπικό τους, σκέφτομαι, και τότε πέφτει το βλέμμα μου σε ένα άρθρο στο οποίο ειδικοί επιστήμονες μας ενημερώνουν πως τα δέντρα έχουν αναπτύξει μια γλώσσα με την οποία επικοινωνούν μεταξύ τους! Υπάρχει, λέει το άρθρο, ένα τεράστιο δίκτυο μυκόριζων, δηλαδή ριζών που μοιάζουν με νήματα, και μυκητών του εδάφους, που λειτουργεί σαν σύστημα ανταλλαγής πληροφοριών μεταξύ των δέντρων ενός δάσους. Μοιάζει με ένα είδος ευφυΐας.
Οι κοινότητες ιθαγενών της Αμερικής και της Αυστραλίας ίσως είχαν αντιληφθεί αυτή τη δεντρική ευφυία και γι’ αυτό δεν αντιμετώπισαν τα δέντρα σαν ντεκόρ, πολύ περισσότερο σαν προϊόν χρήσιμο για την ανθρώπινη κερδοφορία, αλλά σαν μέρος της κοινωνίας τους, των μύθων και της ερμηνείας τους για τον κόσμο. Να, στο Μεξικό, υπάρχει ένα μεγάλο δέντρο, η σέιμπα, που οι αυτόχθονες μεξικάνοι λένε πως συγκρατεί τον κόσμο, κι έλεγε μια φορά ο Μάρκος, ο σαμπκομαντάτε των Ζαπατίστας αν θυμάστε, πως “στα δάση της Τσιάπας όπου άνθρωποι χάνονται, απάγονται, εκτελούνται, και ποιος θυμάται τώρα το γιατί, εκεί λοιπόν είναι η μεγάλη σέιμπα, που απαντάει πάντα όταν τη ρωτάνε σημαντικά πράγματα: Κι όταν τη ρωτήσεις τη σέιμπα γιατί γίνονται όλα, τότε θ’ ακούσεις να απαντά: για τη Ζωή γίνονται όλα, για την Ελευθερία γίνονται όλα.”
Λίγο πιο πέρα, οι Τσερόκι δημιουργούν τον κώδικα αξιών τους παρατηρώντας τη φύση, να, κάπως έτσι: Κάποτε, λένε, ένα σπουργίτι τραυματίστηκε και δεν μπόρεσε να μεταναστεύσει το χειμώνα, έψαξε λοιπόν ένα δέντρο για να κρυφτεί, πήγε πρώτα στα πιο μεγαλεπήβολα δέντρα, βελανιδιές, σφένδαμους, αλλά δεν δέχτηκαν να το φιλοξενήσουν, μόνο το ταπεινό πεύκο δέχτηκε. Κι όταν ξανάρθε η άνοιξη, ο θεός της φύσης αποφάσισε πως στα κακά δέντρα τα φύλλα θα κιτρινίζουν, θα πέφτουν, θα μαραζώνουν, ενώ στο πεύκο θα μένουν λαμπερές και πράσινες οι πευκοβελόνες του και το χειμώνα. Τα δέντρα ήταν μέσα στη ζωή των ανθρώπων, και οι δεντρίσιοι μύθοι έδιναν ένα γενικό κοινωνικοπολιτικό στίγμα: αν δεν θες να μαραζώσεις και να κιτρινίσεις, να είσαι φιλόξενος και ανοιχτός σε όποιον χρειάζεται τη στήριξη σου. Απλές δεντρίσιες αλήθειες.
Πρόσφατα, όταν ο δήμος της Μελβούρνης αποφάσισε, για να φτιάξει έναν περιφερειακό αυτοκινητόδρομο, να κόψει 250 αρχαία δέντρα, ήταν οι Αβορίγινες της περιοχής που πρωτοστάτησαν σε πολύμηνες διαδηλώσεις, κάποιοι μάλιστα κατασκήνωσαν στην περιοχή για να αποτρέψουν την κοπή των δέντρων. Γιατί η κοσμοθεωρία τους δεν περιλαμβάνει κάποιου τύπου κυριαρχία ή ανωτερότητα του ανθρώπου απέναντι στη φύση. Μάλιστα, λένε πως όταν ο άνθρωπος βρίσκεται στη φύση, τότε εκείνη, τα πουλιά, τα δέντρα τον καθοδηγούν, τον βοηθάνε να ερμηνεύσει τον εαυτό του και τον κόσμο.
Το 1999 η φωτογράφος Beth Moon ξεκίνησε να καταγράφει σε όλη την υφήλιο τέτοια αρχαία δέντρα σαν αυτά της Μελβούρνης και τα αγάπησε πολύ, ειδικά από τη στιγμή που άρχισε να κατασκηνώνει κάτω απ’ αυτά, με πιο όμορφη, λέει, την κατασκήνωση κάτω από τα γιγάντια μπαομπάμπ στην Μποτσουάνα. Ελπίζει πως με τη δουλειά της θα ευαισθητοποιήσει τους ανθρώπους καθώς τα δέντρα κινδυνεύουν, είτε από έλλειψη νερού (βλέπε Ναμίμπια και αλλού) είτε από την παράνομη υλοτομία (βλέπε Αμαζόνιο και αλλού) είτε από τις καταπατήσεις (σχεδόν παντού). Πολλά είδη που έχει φωτογραφίσει έχουν μπει στις λίστες των υπό εξαφάνιση ειδών. «Η εξαφάνιση αυτών των αρχαίων δασών είναι ένας από τους σοβαρότερους περιβαλλοντικούς κινδύνους» λέει η Beth.
Ψάχνοντας, εντόπισα μια σεκόγια στη Σιέρα Νεβάδα 3.240 ετών που συνεχίζει ακάθεκτη να μεγαλώνει, και ένα πεύκο στη Νάπολη της Ιταλίας που έχει φτάσει τα 1.230 χρόνια, ενώ προσωπικά έχω γνωρίσει τον 1000 ετών πλάτανο στην Τσαγκαράδα στο Πήλιο και μερικές από τις αρχαιότερες ελιές του κόσμου, όπως εκείνη στο Κολυμπάρι της Κρήτης που κρύβει χρόνια ελλείψει καρδιόξυλου, και αυτή “του Πεισίστρατου” στους Αγίους Αναργύρους στην Αθήνα, που έκλεισε τα 2.500 χρόνια. Το πιο ηλικιωμένο δέντρο μάλλον είναι ένα νορβηγικό έλατο ηλικίας 9.560 ετών, ενώ το πιο ανθεκτικό είναι ένα μπονσάι 395 ετών, που επιβίωσε από την ατομική βόμβα στη Χιροσίμα και ανθίζει ακόμα! Τα γέρικα δέντρα επιμένουν, σαν επαναστάτες στο χρόνο, είτε κατά μόνας είτε ενταγμένα σε κοινότητες, συλλογικότητες κατά μία έννοια.
Με έχει συνεπάρει τόσο το σύστημα επικοινωνίας και αλληλεγγύης των δέντρων που ψάχνω όλο και περισσότερο και έτσι ανακαλύπτω το κατάλληλο βιβλίο, Η μυστική ζωή των δέντρων, του Peter Wohlebben, απ’ όπου μεταφέρω αυτό το μικρό απόσπασμα: “Θα μπορούσε να αναρωτηθεί κανείς μήπως οι ρίζες των δέντρων απλώνονται στο έδαφος τυχαία και χωρίς κανέναν στόχο, και μόλις συναντήσουν ένα δέντρο του ίδιου είδους συνδέονται μαζί του. Στο εξής θα ανταλλάσσουν αναγκαστικά μεταξύ τους θρεπτικά συστατικά, θα δομήσουν μια υποτιθέμενη κοινωνία και το μόνο που θα βιώνουν θα είναι ένα τυχαίο δούναι και λαβείν. Η ωραία εικόνα της ενεργού βοήθειας θα έδινε τη θέση της στην αρχή της τυχαιότητας, παρόλο που ακόμα και τέτοιου είδους μηχανισμοί θα παρείχαν πλεονεκτήματα στο οικοσύστημα του δάσους. Όμως η φύση δεν λειτουργεί τόσο απλά, όπως παρατηρεί ο Μάσσιμο Μάφφεϊ από το Πανεπιστήμιο του Τορίνο στο περιοδικό MaxPlanckForschnung (3/2007, σελ. 65): Τα φυτά, και επομένως και τα δέντρα, μπορούν να ξεχωρίσουν τις δικές τους ρίζες από τις ρίζες διαφορετικών ειδών, ακόμα και από τις ρίζες άλλων δέντρων του ίδιου είδους. 
Γιατί όμως είναι τα δέντρα τόσο κοινωνικά πλάσματα, γιατί μοιράζονται την τροφή τους με άλλα δέντρα του ίδιου είδους και φροντίζουν έτσι τους ανταγωνιστές τους; Οι λόγοι για τους οποίους συμβαίνει αυτό είναι οι ίδιοι με εκείνους που ισχύουν και στις ανθρώπινες κοινωνίες: Με παρέα είναι πάντα καλύτερα. Ένα δέντρο δεν είναι δάσος, δεν μπορεί να δημιουργήσει ένα τοπικό ισορροπημένο κλίμα, είναι απροστάτευτο και εκτεθειμένο σε όλες τις καιρικές συνθήκες. Αντιθέτως, πολλά δέντρα μαζί δημιουργούν ένα οικοσύστημα που μετριάζει τις ακραίες θερμοκρασίες ψύχους ή ζέστης, αποθηκεύει μεγάλες ποσότητες νερού και απελευθερώνει καθαρό αέρα. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον μπορούν να ζήσουν προστατευμένα και για πολλά χρόνια. Για να επιτευχθεί αυτό πρέπει να διατηρηθεί πάση θυσία η κοινότητα. Αν κάθε δέντρο ενδιαφερόταν μόνο για τον εαυτό του, τότε αρκετά απ’ αυτά δεν θα κατάφερναν να γεράσουν.”
Αν νομίζει κανείς πως όλα αυτά είναι κάποια υπερβολή ή αστείο ή θρύλοι αδαών αυτοχθόνων, και δεν εμπιστεύεται τον Πίτερ και τον Μάσσιμο, ας ρωτήσει τις καμηλοπαρδάλεις στις σαβάνες της Αφρικής. Οι καμηλοπαρδάλεις τρώνε τις ακακίες, πράγμα που δεν αρέσει καθόλου στις ακακίες. Μια καμηλοπάραδαλη όμως τρώει στα γρήγορα λίγη ακακία και μετά απομακρύνεται κι αρχίζει να τρώει πολύ μακριά, περίπου μετά από εκατό μέτρα. Οι καμηλοπαρδάλεις δεν το κάνουν αυτό για κάποιου τύπου άθληση, αλλά γιατί ξέρουν πράγματα όπως α) πως οι ακακίες, για να απαλλαγούν από τους εχθρούς τους, εκκρίνουν εντός λίγων λεπτών μια τοξική ουσία, και β) ότι η ακακία που τρώνε απελευθερώνει ένα προειδοποιητικό σήμα που επισημαίνει στις άλλες ακακίες της περιοχής ότι υπάρχει κίνδυνος. Αμέσως μετά όλες οι κοντινές ακακίες, που έχουν λάβει την προειδοποίηση, εκκρίνουν την τοξική ουσία και περιμένουν τις καμηλοπαρδάλεις με κάποια χαιρεκακία, ένα δεντρίσιο μολών λαβέ. Αυτά τα λένε ειδικοί επιστήμονες, οι οποίοι παραδέχονται πως γνωρίζουμε ακόμα πολύ λίγα για τα δέντρα, τις κοινότητές τους, την επικοινωνία και τη μεταξύ τους αλληλεγγύη.
Κάτι ακόμα που γνωρίζουμε με βεβαιότητα, διαβάζω, είναι πως αυτό το παράξενο σύστημα επικοινωνίας το χρησιμοποιούν όχι μόνο τα δέντρα, αλλά και όλα τα όντα που ζουν πάνω τους, μέσα τους ή ανάμεσά τους. Εν κατακλείδι, τα δάση είναι ζωντανά και έχουν το δικό τους μυαλό. Ελπίζω μόνο να μη σχεδιάσουν την εκδίκησή τους εναντίον μας, ακόμα κι αν την αξίζουμε.
Πηγές
- Η μυστική ζωή των δέντρων, Peter Wohlebben, μτφρ. Γ. Λαγουδάκου, εκδ. Πατάκη
- https://www.openculture.com/2017/10/the-social-lives-of-trees.html
- https://bethmoon.com/portraits-of-time/
- Οι λέξεις της σιωπής, Υπολοχαγός Μάρκος, μτφρ. Ε. Παπακωνσταντίνου, Εκδ. των ξένων
Δείτε
Σημειώσεις
* “η ιστορία γράφεται οριζόντια, ισόπεδη” είναι φράση του Χρόνη Μίσσιου
**η ιστορία με τη σέιμπα είναι από μια ομιλία του Υπο Μάρκος, Μεξικό, Τσιάπας, Ιούνιος 2013.
