(της Γεωργίας Κανελλοπούλου)
Πυγολαμπίδες –
ο βαρκάρης μέθυσε
μέθυσε κι η βάρκα
(χαϊκού του Basho)
Πυγολαμπίδες –
κοίτα, πήγα να πω
μα είμαι μόνος
(χαϊκού του Taigi)
Αν πας στην πόλη
πρόσεχε – έχει βρωμιά,
πυγολαμπίδα
(χαϊκού του Issa)
Κυνηγημένη
κρύφτηκε στο φεγγάρι
η πυγολαμπίδα
(χαϊκού του Ryota)
————————————————————————————————————–
Όλοι ξέρουμε τι είναι οι πυγολαμπίδες, αυτά τα συμπαθή κολεόπτερα που χρησιμοποιούν βιοφωταύγεια (δηλαδή παράγουν και εκλύουν ορατό φως) για να προσελκύσουν ερωτικούς συντρόφους ή φαγητό (!) στη διάρκεια του λυκόφωτος. Ξέρουμε όμως με βεβαιότητα τι είναι τα χαϊκού; Μεταφέρω από το επίμετρο του Γιάννη Λειβαδά στον τόμο Κομπάγιασι Ίσσα / Διακόσια εξήντα επτά χάικου: “Το χάικου σε καμία των περιπτώσεων, δεν πρέπει να θεωρείται απλώς ένα ποίημα συμπυκνωμένο σε τρεις στίχους. Ένα τρίστιχο αφαιρετικό ποίημα, δεν είναι χάικου. Και μάλιστα η πλειονότητα των «χάικου» που γράφονται από δυτικούς, δεν είναι στην πραγματικότητα χάικου. Πριν προχωρήσουμε, ας καταδείξουμε ένα πολύ σημαντικό σημείο: το χάικου δεν είναι τίποτε άλλο από σατόρι ― στιγμιαία αφύπνιση. Δεν είναι, όπως πολλοί πιστεύουν, η ανάδειξη ενός υψηλού νοήματος με ελάχιστες λέξεις. Το νόημα είναι μια λέξη εντελώς αντίθετη προς το χάικου, ή, αν υπάρχει νόημα, δεν είναι άλλο από το ίδιο το χάικου. Το χάικου έρχεται από το κενό, και παράγει κενό. Απλοποιημένα, θα μπορούσαμε να πούμε ότι το χάικου είναι μια ελάχιστη νύξη γύρω από την αλήθεια των πραγμάτων, και την πραγματική σχέση του ανθρώπου μ’ αυτά. Η βασικότερη προϋπόθεση για να γραφτεί ένα χάικου, είναι ο ποιητής να το βιώσει συλλήβδην, και όχι απλά να το διανοηθεί.”
Χαϊκού (ή χάικου, όπως μοιάζει να είναι το πιο σωστό αλλά ίσως λιγοτερο εύηχο στη δική μας γλώσσα, σύμφωνα με κάποιους μελετητές δε, αποτελεί παλαιότερη φόρμα της λέξης – το μεταφέρω χωρίς να έχω τη γνώση να το κρίνω) σημαίνει στα ιαπωνικά “παιγνιώδης φράση“, πάλι κατά τον Γιάννη Λειβαδά. Η Ελένη Καραγιάννη, υπεύθυνη έκδοσης του λογοτεχνικού περιοδικού Γράφειν αναφέρει σε σχετικό άρθρο της: “Το χαϊκού είναι μια ιαπωνική ποιητική φόρμα. Παραδοσιακά αποτελείται από τρεις ομάδες των 5, 7, 5 συλλαβών, οι οποίες τοποθετούνται σε τρεις στίχους ή σε έναν, χωρισμένο με κενά. Το χαϊκού με τις 17 συνολικά συλλαβές του είναι η πιο σύντομη μορφή ποίησης στον κόσμο. Ένα χαϊκού διαβάζεται σε μια αναπνοή. Αυτό που σήμερα ονομάζεται χαϊκού δημιουργήθηκε το 16o αιώνα, στην αρχή της περιόδου Έντο. Οι ιδιαιτερότητες της περιόδου αυτής δημιούρησαν την αίσθηση ενός κλειστού, αμετάβλητου κόσμου, καθώς η κοινωνία καθοριζόταν από ένα ταξικό φεουδαρχικό σύστημα και η Ιαπωνία είχε κόψει σχεδόν ολοκληρωτικά την επαφή με τον έξω κόσμο. Οι μεταβολές συνέβαιναν μόνο σε λεπτομέρειες. Το ίδιο το χαϊκού διαμορφώθηκε από την αναζήτηση της ακόμα πιο ακριβούς έκφρασης, όχι της αμφισβήτησης. Ο ποιητής Ματσούο Μπασό είπε πως ήθελε να μεταδώσει την αίσθηση “του αμετάβλητου μέσα στην κίνηση“.”
Στο δυτικό κόσμο τα χαϊκού άρχισαν να διαδίδονται στα μέσα του 20ου αιώνα, από ανθρώπους που είχαν έρθει σε επαφή με τον ιαπωνικό πολιτισμό και τρόπο ζωής και σκέψης. Σήμερα γράφονται χαϊκού σχεδόν σε όλες τις γλώσσες, δεν νομίζω όμως πως είναι εύκολο, ή και δυνατό, να προσεγγιστεί το αληθινό χαϊκού έξω από την ιαπωνική κουλτούρα, και μάλλον έξω από τη φιλοσοφία του ζεν, καθώς κατανοώ πλήρως αυτό που γράφει ο Λειβαδάς, πως “το χαϊκού πρέπει να συλλάβει το ακαραιαίο, το παροδικό, ακριβώς τη στιγμή της σύγκρουσής του με το αιώνιο”.
Ολοκληρώνοντας, έχει την αξία του να σημειώσουμε πως εισηγητής των χαϊκού στην Ελλάδα είναι ο Γιώργος Σεφέρης, ο οποίος όχι μόνο στο Τετράδιο Γυμνασμάτων (1928-1937) που εκδόθηκε το 1940 σε 356 αριθμημένα αντίτυπα, περιέλαβε τα περίφημα 16 Χαϊκού του αλλά μετέφρασε και πολλά ιαπωνικά χαϊκού. Μεταξύ αυτών, και τούτο εδώ το καταπληκτικό του σπουδαίου Ματσούο Μπασό:
Φάρσα της μοίρας:
κάτω απ’ το κράνος λαλεί
ένα τριζόνι.
Δυστυχώς δεν βρήκα χαϊκού μεταφρασμένο από τον Σεφέρη που να μιλάει για πυγολαμπίδες. Ας ακούσουμε απλώς το τριζόνι λοιπόν.
Πηγές
- Τα χαϊκού των πυγολαμπίδων είναι από το βιβλιαράκι Το ραβδί του οδοιπόρου, εκδ. Αιώρα, σε απόδοση στα ελληνικά του Άρη Λασκαράτου. Οι φωτογραφίες είναι ψαρεμένες στο διαδίκτυο υπό τη διερεύνηση “japan fireflies”.
- Κομπάγιασι Ίσσα / Διακόσια εξήντα επτά χάικου (Πρόλογος, μετάφραση, επίμετρο: Γιάννης Λειβαδάς. Κουκούτσι 2017)
- https://www.grafein.gr/ti-einai-to-chaikoy/
- https://livadaspoetry.blogspot.com/2011/04/blog-post_28.html
- https://www.politeianet.gr/books/9789603050193-anthologia-delfoi-anthologia-ellinikou-chaikou-110022
