Έξι (συν μία) κυρίες της τζαζ

(της Γεωργίας Κανελλοπούλου)

not to be chained to anything to any race to any faith
to anybody to any creed to any hopes to any-anything
I know how it feels to be free.

Η – ποιος δεν την ξέρει; – Νίνα Σιμόν (1933 – 2003) κράτησε μέσα της, ή ίσως και να παρέμεινε, σε όλη της τη ζωή εκείνο το εννιάχρονο κορίτσι θαύμα, που στην πρώτη συναυλία της είδε να διώχνουν τους γονείς της από την αίθουσα όπου θα έπαιζε η ίδια, γιατί ήταν μαύροι. Μετέτρεψε σε τζαζ και σόουλ νότες τον αγώνα για τα ανθρώπινα δικαιώματα, και, μετά το κάψιμο τεσσάρων μαύρων κοριτσιών στην Αλαμπάμα, έφτιαξε το πρώτο τραγούδι στον κόσμο με «κακές λέξεις» στον τίτλο του: το “Mississippi Goddam”. Για πολλά χρόνια, και ενώ οι εκτελέσεις της έκαναν πάταγο κι έσπαγαν τα ταμεία, η ίδια πίστευε πως είναι προσωρινή στο χώρο διότι ήταν φτιαγμένη μόνο για κλασική μουσική! Από το κράμα ευφυίας και παραξενιάς που είχε στο μυαλό της, μόνο κερδισμένοι βγήκαμε εμείς, η ίδια ταλαιπωρήθηκε.

Οι στίχοι στην εισαγωγή αυτού του κειμένου είναι από το τραγούδι της “I Wish I Knew How It Would Feel to Be Free”.

Η Νίκα Ρότσιλντ, η θρυλική Πανόνικα της τζαζ ιστορίας, αφού συμμετείχε ενεργά στη γαλλική αντίσταση κατά των Ναζί, απολάμβανε τα χρόνια της ειρήνης στην Ευρώπη, μέχρι που άκουσε το “Round midnight” του Τελόνιους Μονκ. Τότε άφησε πίσω οικογένεια, δόξα, κληρονομιές, και έφυγε στην Αμερική για να γνωρίσει τον Μονκ και να γίνει κάτι σαν προστάτιδα των τζαζ μουσικών.

Μεταξύ άλλων, διάβασα και μεταφέρω αυτή την ωραία, μικρή ιστορία. Η Νίκα είχε ένα πολύ ακριβό αυτοκίνητο, μια Μπέντλεϊ. Κάποτε είπε στον Τελόνιους Μονκ να του δώσει την Μπέντλεϊ φθηνά, κι εκείνος είπε “μα και πάλι, με τα χρήματα αυτά μπορώ να αγοράσω σπίτι με σαλόνι, κουζίνα και γκαράζ”. “Ασφαλώς” απάντησε η Νίκα, “μα πού θα σε πάει το σπίτι;”

Η, γεννημένη στην Καλιφόρνια, αυτοδίδακτη Κάρλα Μπλέι (1936 – 2023) απέδωσε κάποτε την πρωτοτυπία της ως συνθέτρια στην άγνοια των «σωστών» και «λάθος» τρόπων γραφής ενός τραγουδιού. «Είμαι σαν ένα αργό σφουγγάρι, παίρνω ιδέες από παντού και όταν τελικά βρω τις σημειώσεις μου, ξέρω ότι είναι οι σωστές», είπε. Τα πρώτα πρότυπά της ήταν οι Thelonious Monk, Erik Satie και Miles Davis.

Τα τραγούδια της Κάρλα Μπλέι, λένε οι ειδικοί, ταιριάζουν μόνο με εκείνα του Duke Ellington και του Charles Mingus, είναι γεμάτα λυρισμό, εκρήξεις και κατανόηση της ανθρώπινης κατάστασης. Τι άλλο μπορεί να είναι η τζαζ παρά μια αυτοσχεδιαστική, αυθάδικη και διαρκής διερεύνηση της ανθρώπινης κατάστασης;

Η Μίριαμ Μακέμπα (1932 – 2008), γνωστή ως Μάμα Άφρικα, ίσως η πρώτη αφρικανή που έκανε δημοφιλή την αφρικανική μουσική διεθνώς, έχασε την νοτιοαφρικανική υπηκοότητά της και το δικαίωμα να γυρίσει στη χώρα της για τριάντα χρόνια λόγω του αγώνα της κατά του απαρτχάιντ. Εξαιρετική φωνή και εξαιρετική αγωνίστρια των ανθρώπινων δικαιωμάτων σε όλη της τη ζωή, πέθανε από καρδιακή προσβολή μετά τη συμμετοχή της σε συναυλία αλληλεγγύης προς τον Ρομπέρτο Σαβιάνο, τον ιταλό συγγραφέα που κατήγγειλε την Καμόρρα, ο οποίος νομίζω πως μέχρι σήμερα ζει κάπου με άλλο ονοματεπώνυμο.

“Όταν το φεγγάρι ανατέλλει πάνω από τη θάλασσα / Σε σκέφτομαι / Σε σπίτια και σε δρόμους θα σε ψάξω / Σε φυλακές και νοσοκομεία / μέχρι να σε βρώ” τραγουδάει η Μίριαμ στη θρυλική ταινία του Lionel Rogosin “Come Back, Αfrica” που γυρίστηκε το 1959 κρυφά, στις παραγκουπόλεις των μαύρων γκέτο στη Νότια Αφρική.

Οι περισσότεροι φίλοι της ήταν μουσικοί της τζαζ και ο Γκιλέσπι έλεγε πως αυτή ήταν η πρώτη μπίμποπ τζαζ καλλιτέχνιδα, αφού έπαιρνε το απόσταγμα μιας τέχνης και το μετέτρεπε σε άλλη. Γιατί η Γερτρούδη Αμπερκρόμπι (1909 – 1977) ήταν ζωγράφος που την ενέπνεε, προφανώς, η τζαζ μουσική, ο Dizzy, ο Charlie Parker, η Sarah Vaughan, έκανε κι η ίδια τους αυτοσχεδιασμούς της στο πιάνο άλλωστε, και μετά καθόταν και αυτοσχεδίαζε στον καμβά, μια αντισυμβατική, ονειρική ζωγραφική τέχνη. Την αποκαλούσαν “βασίλισσα των μποεμ καλλιτεχνών”, ακόμα συχνότερα “μάγισσα της τζαζ”.

Οι πίνακες αυτής της δημοσίευσης είναι της Γερτρούδης Αμπερκρόμπι. Ο κεντρικός πίνακας είναι του 1949 και λέγεται “Dizzy Gillespie”, με το πρόσωπό του και λίγη από την τρομπέτα του να ξεπροβάλουν πίσω απ’ το δέντρο.

Η Lady Ella, κατά κόσμον Έλα Φιτζέραλντ (1917 – 1996), τα έζησε όλα: μεροκάματο στους δρόμους, ορφάνια, κακοποίηση, αναμορφωτήριο. Και είναι σαν να μαζεύονται όλα αυτά στο σβήσιμο της φωνής της όταν τραγουδάει Now you say you’re lonely You cried the long night through Well, you can cry me a river Cry me a river I cried a river over you Cry me baby… «Κάνοντας την αυτολύπηση να ακούγεται σαν εκλεπτυσμένη κατάσταση», λέει ο Τομ Ρόμπινς. Το 1934 η δεκαεπτάχρονη Έλα τραγουδούσε για κανά ψιλό στους δρόμους του Χάρλεμ, όταν πήρε το μάτι της μια διαγωνιστική βραδιά στο Apollo Theatre και πήρε τη μεγάλη απόφαση να συμμετέχει ως… χορεύτρια! Η ουρά ήταν πολύ μεγάλη στις χορεύτριες, βαρέθηκε να περιμένει και άλλαξε, πηγαίνοντας στις τραγουδίστριες!! Κέρδισε το πρώτο βραβείο και 25 δολάρια, και άρχισαν όλα!

Μην περάσει από το μυαλό κανενός πως ήταν εύκολα τα πράγματα για μια αφροαμερικανίδα τραγουδίστρια της τζαζ τον καιρό του φυλετικού διαχωρισμού. Τη δεκαετία του 50 για παράδειγμα, το δημοφιλές κλαμπ Mocambo, της απαγόρευσε να εμφανιστεί λόγω του χρώματός της.

Συν 1

Ήταν μια πασίγνωστη σταρ του Χόλιγουντ που, όταν διάβασε στην εφημερίδα για τον αποκλεισμό της Έλα Φιτζέραλντ, τηλεφώνησε θυμωμένη στον ιδιοκτήτη του Mocambo και του είπε ότι ήθελε να κλείσει αμέσως την Έλα στο κλαμπ του και, αν το έκανε, η ίδια θα ήταν κάθε βράδυ σε ένα μπροστινό τραπέζι. Ο ιδιοκτήτης είπε ναι, και η Μέριλιν Μονρόε ήταν εκεί, στο μπροστινό τραπέζι, κάθε βράδυ. «Οι εφημερίδες οργίασαν και, μετά απ’ αυτό, δεν χρειάστηκε ποτέ να παίξω ξανά σε μικρό jazz club. Ήταν μια ασυνήθιστη γυναίκα η Μέριλιν– λίγο μπροστά από την εποχή της. Και δεν το ήξερε», λέει η – φίλη της στη συνέχεια – Έλα.