[Έχει πει ο Ινδός ποιητής και φιλόσοφος Ταγκόρ: «Η ιδέα του έθνους είναι ένα από τα πιο ισχυρά αναισθητικά που έχει ποτέ επινοήσει ο άνθρωπος. Με τη δράση αυτού του αναισθητικού ένας ολόκληρος λαός μπορεί να οδηγηθεί συστηματικά στον πιο δηλητηριώδη εγωισμό, χωρίς να έχει καμία συνείδηση της ηθικής διαστροφής του. Μάλιστα αισθάνεται πολύ χολωμένος όταν κάποιος του την αποκαλύπτει». Ο Ταγκόρ ονόμασε το έθνος «οργανωμένο εγωισμό.» – Από το έργο του Ρούντολφ Ρόκερ «Εθνικισμός και Πολιτισμός»]

(της Γεωργίας Κανελλοπούλου)

25 Μαρτίου του 1873 γεννήθηκε κάπου στη Γερμανία ένας από τους πιο ευφυείς, ελεύθερους, όμορφους πολίτες του κόσμου. Κυριολεκτικά πολίτης του κόσμου, μιας που έζησε στη Γερμανία, λίγο στη Γαλλία, αρκετά στη Μεγάλη Βρετανία και πολύ στις ΗΠΑ από τη μια, ενώ από την άλλη υπήρξε σημαντικό μέλος τόσο του εβραϊκού αναρχικού βρετανικού κινήματος όσο και του γερμανικού αναρχοσυνδικαλισμού. Είναι ο Ρούντολφ Ρόκερ, και τον θαύμαζε μέχρι και ο Αϊνστάιν.

Ο άνθρωπος αυτός:

• Μεγάλωσε σε ορφανοτροφείο,
• Αγάπησε το διάβασμα δουλεύοντας βιβλιοδέτης,
• Κατάλαβε νωρίς ότι ο μετασχηματισμός της κοινωνίας δεν είναι ένα απλό οικονομικό ζήτημα αλλά ένα ζήτημα πολιτισμού που σχετίζεται με το σεβασμό της προσωπικότητας και την ελεύθερη πρωτοβουλία των ανθρώπων,
• Εκδιώχθηκε από τη Γερμανία περί το 1893 για την πολιτική αναρχική του δράση κι έφτασε πολιτικός πρόσφυγας στη Γαλλία κι από κει, σε ένα χρόνο μέσα, πρόσφυγας εκ νέου στο Λονδίνο,
• Έγινε ένα με τους φτωχούς εβραίους του Ανατολικού Λονδίνου, τότε που, όπως λέει στην αυτοβιογραφία του, οι άνθρωποι δεν είχαν ούτε πού να κοιμηθούν, κι έβγαζαν τις νύχτες σε κάποιες κρυφές γωνιές όπου δεν θα τους έβρισκε η αστυνομία,
• Αγωνίστηκε κατά των αντι-εβραϊκών πογκρόμ,

• 

  Συνέβαλε στην κατάργηση του λεγόμενου εργασιακού συστήματος sweating system, ενός πολύ σκληρού συστήματος εργασίας, και οργάνωσε και καθοδήγησε τη μεγάλη κοινή απεργία των άγγλων και των εβραίων εργατών της υφαντουργίας το 1912, που νίκησε και κατάφερε την κατάργηση αυτού του συστήματος,

• Στον 1ο παγκόσμιο πόλεμο κράτησε αντιεθνικιστική στάση και κλείστηκε σε στρατόπεδο αιχμαλώτων,
• Επιστρέφοντας στη Γερμανία συνελήφθη κι εκεί,
• Κατάλαβε νωρίς τη χρεωκοπία του ρώσικου κρατικού κομμουνισμού,
• Διαφώνησε με τη βολική αντίληψη των συντρόφων του ότι ο Χίτλερ θα είναι ένα σύντομο διάλειμμα και μετά είναι η ώρα κάποιας εργατικής επανάστασης, προσπάθησε με όλες του τις δυνάμεις να πείσει πως η άνοδος του Χίτλερ στην εξουσία είναι απολύτως καταστροφική,
• Το 1933 έφυγε για τις ΗΠΑ όπου έζησε το υπόλοιπο της ζωής του,
• Κατά τη διάρκεια του 2ου Παγκόσμιου Πολέμου άλλαξε στάση σε σχέση με τον απόλυτο αντιμιλιταρισμό του στον πρώτο πόλεμο και υποστήριξε τους συμμάχους εναντίον του Χίτλερ, θεωρώντας – σωστά όπως αποδείχτηκε με τον πιο τραγικό τρόπο – πως ο ναζισμός θέτει υπό απειλή όλες τις φιλελεύθερες και δημοκρατικές κατακτήσεις και εντέλει τον ίδιο τον ανθρώπινο πολιτισμό. Κατηγορήθηκε τότε ως φιλοπόλεμος και υπηρέτης του ιμπεριαλισμού, αλλά επέμενε πως ο ελευθεριακός αναρχισμός δεν μπορεί να είναι δόγμα αλλά ένα ανοιχτό σύστημα σκέψης, πώς θα αδιαφορούσε για την καταστροφή της ανθρωπότητας από τον ναζισμό;

Ο Ρούντολφ Ρόκερ έγραψε πολλά βιβλία και κείμενα, έδωσε πάμπολλες διαλέξεις, αρθρογράφησε σε άπειρες εφημερίδες της εποχής του σε όλες τις χώρες απ’ όπου πέρασε. Όμως το έργο της ζωής του είναι το Εθνικισμός και Πολιτισμός. Το έργο εκδόθηκε πρώτη φορά το 1935 από τον ισπανικό αναρχοσυνδικαλιστικό εκδοτικό οίκο «Γη και Ελευθερία», μετά στις ΗΠΑ το 1937, 1939 στην Ολλανδία, και 1949 στο Μπουένος Άιρες στην εβραϊκή γλώσσα γίντις. Ο Μπέρτραντ Ράσελ το χαρακτήρισε «λαμπρή κριτική της κρατολατρείας, της κυρίαρχης και πιο βλαβερής προκατάληψης των καιρών μας», ενώ ο Τόμας Μαν είπε πως είναι «ένα βιβλίο βαθύτατα πνευματικό». Αν σήμερα κάποιες πτυχές του έργου του Ρόκερ μοιάζουν λίγο παρωχημένες, ξεπερασμένες από νέες πληροφορίες, ανακαλύψεις και ιστορικές αποκαλύψεις ενδεχομένως, το έργο συνολικά είναι ένα θαυμάσιο ανάγνωσμα στο οποίο δεν σταματάς να θαυμάζεις την ευφυΐα αυτού του ανθρώπου, την ευρύτατη καλλιέργειά του και τη χειρουργική πολιτική ανάλυση που κάνει στην εποχή του.

Ο Ρόκερ έχει αφιερώσει ολόκληρο κεφάλαιο στον πολιτισμό της Αρχαίας Ελλάδας, το ξαναδιαβάζω τώρα και σκέφτομαι πως είναι σαν μας κάνει και λίγο πλακίτσα, σαν να το ΄ξερε πως σχεδόν έναν αιώνα μετά από το βιβλίο του κάποιοι, όχι τόσο λίγοι, θα κάνουν αστεία πλην επικίνδυνα συλλαλητήρια διεκδικώντας για τον εαυτό τους έναν πολιτισμό που σίγουρα δεν τον γνωρίζουν, δεν τους ανήκει, μα και δεν είχε ίχνος εθνικισμού. Γράφει λοιπόν σ’ ένα σημείο: «Επαναλαμβάνουμε με πλήρη απερισκεψία ό,τι μας έχουν χώσει στο μυαλό σχετικά με τον πολιτισμό των Φαραώ, τα δήθεν πολιτιστικά επιτεύγματα του Αλέξανδρου του Μακεδόνα ή του Φρεδερίκου του Μεγάλου. Δεν υποψιαζόμαστε καθόλου ότι όλα αυτά είναι ένας καθαρός μύθος,  ένας σωρός ψευδολογιών, χωρίς κανένα ίχνος αλήθειας, που έχει επαναληφθεί τόσο συχνά ώστε για τους περισσότερους να αποτελεί ακλόνητη βεβαιότητα. Ο πολιτισμός δεν δημιουργείται κατ’ εντολήν. Δημιουργείται μόνος του, αναβλύζοντας αυθόρμητα από τις ανάγκες των ανθρώπων και την κοινωνική τους συνεργασία. Κανένας ηγεμόνας, κανένας κυρίαρχος δεν διέταξε ποτέ τους ανθρώπους να διαμορφώσουν τα πρώτα εργαλεία, να ανάψουν την πρώτη φωτιά, να εφεύρουν το τηλεσκόπιο ή να συνθέσουν την Ιλιάδα.»

Πέρα από τις διάσπαρτες αναφορές, στο ειδικό κεφάλαιο ο συγγραφέας αναγνωρίζει τη σπουδαιότητα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού παρά τις κοινωνικές δυσλειτουργίες του όπως την ύπαρξη δούλων και τις πολιτικές διώξεις – ούτε ο Ρόκερ πάντως δεν αναφέρει τον αποκλεισμό των γυναικών ως κοινωνική δυσλειτουργία, ας το τονίζουμε εμείς όποτε μας δίνεται η ευκαιρία – και τη βαθιά επίδρασή του στον ευρωπαϊκό πολιτισμό, και εξαίρει το ότι η γνώση στην ελληνική κοινωνία δεν ήταν κτήμα ιερέων και μάγων όπως στην αιγυπτιακή ή στη βαβυλωνιακή κοινωνία, όπως και η τέχνη δεν ήταν μια ιδιωτική υπόθεση αλλά μία δημιουργική δραστηριότητα, χωρίς την οποία οι άνθρωποι δεν μπορούσαν να διανοηθούν την ύπαρξή τους. Φυσικά, λέει, η αρχαία Ελλάδα ποτέ δεν γνώρισε κάποια εθνική ενότητα και όταν, προς το τέλος της ιστορίας της, η εθνική – πολιτική ενότητα επιβλήθηκε βιαίως, ήχησε η τελευταία ώρα του ελληνικού πολιτισμού. Αυτό που ένωνε τις ελληνικές φυλές και τους ελληνικούς πληθυσμούς ήταν ο κοινός πολιτισμός τους, που αυτοφανερωνόταν σε χιλιάδες διαφορετικές μορφές, ακόμα και στα αντικείμενα καθημερινής χρήσης, και όχι ο τεχνητά κατασκευασμένος δεσμός της εθνικοπολιτικής κοινότητας, για την οποία κανένας στην Ελλάδα δεν ενδιαφέρθηκε καθόλου. […] Όταν ο Αριστοτέλης συγκέντρωνε το υλικό για το έργο του αναφορικά με τις Πολιτείες των ελλήνων, βρέθηκε στην ανάγκη να περιγράψει 158 δήμους, καθένας εκ των οποίων αποτελούσε αυτόνομη πολιτική οντότητα. Από πολιτικής άποψης, η Ελλάδα υπήρξε η πιο κατατεμαχισμένη χώρα της γης. Κάθε πόλη μεριμνούσε εναγωνίως μην τυχόν και προσβληθεί η πολιτική ανεξαρτησία της. Οι κάτοικοι και της μικρότερης πόλης δεν ήθελαν με τίποτα να υποταχθούν σε άλλη!

Στις μέρες μας οι αρχαιομανείς πατριώτες έχουν «ξεχάσει» όλα αυτά, ακόμα και το ότι οι έλληνες δεν ήταν ούτε ομοιογενής λαός ούτε καθαρή φυλή, αλλά μια ευτυχής ανάμιξη διαφορετικών φυλετικών στοιχείων επί τη βάση κοινού πολιτισμού. Την εποχή που γράφει ο Ρόκερ, δεν είναι γνωστά όσα πράγματα είναι γνωστά σήμερα, σκεφτείτε πως ο μινωικός πολιτισμός είχε έρθει στο φως μόλις τριάντα χρόνια πριν, αλλά ο ίδιος έχει την ευφυΐα να αντιληφθεί πράγματα που πολλοί σημερινοί άνθρωποι, ενώ έχουν όλες τις πληροφορίες στα χέρια τους, προτιμούν να αγνοούν, ενοποιώντας μάλιστα τον πολιτισμό της αρχαίας Ελλάδας τόσο με τον χριστιανισμό – εχθροί θανάσιμοι – όσο και “με τον «ελληνισμό» του Αλεξάνδρου, που επέφερε με το σπαθί την εθνική πολιτική ενότητα της Ελλάδας, υποτάσσοντας όλη τη χώρα στην απόλυτη ηγεμονία του. Καταστρέφοντας την ίδια στιγμή την ανεξάντλητη ποικιλία της πλούσιας πολιτισμικής ζωής που χαρακτήριζε τις ελληνικές κοινότητες. Για ένα διάστημα” λέει ο Ρόκερ, “οι άνθρωποι τροφοδοτούνταν από τον πλούτο αυτού του πολιτισμού, αλλά αυτός δεν μπόρεσε να ανοιχτεί σε καινούργιες δημιουργίες. Αφυδατώθηκε.”

Φυσικά η αρχαία Ελλάδα είναι μόνο ένα κεφάλαιο στο μεγάλο αυτό έργο. Έχω σημειώσει πάρα πολλά σημεία που θα ήθελα να αναφέρω εδώ, αλλά επιλέγω να κλείσω με αυτό, συνδέοντάς το στο μυαλό μου και με την επικαιρότητα:  “Όπου το κοινωνικό ένστικτο διαταράσσεται και εξασθενίζει, εκεί το άτομο χάνει βαθμιαία την ισορροπία του και μετατρέπεται σε όχλο. Ο όχλος δεν είναι τίποτε άλλο παρά ο λαός που οδηγείται τήδε κακείσε από το εκάστοτε κυρίαρχο ρεύμα των καταστάσεων. Όπου όμως ο λαός μετατρέπεται σε όχλο, ο καιρός είναι ευνοϊκός για την ανάπτυξη του «Μεγάλου Ανδρός», του «Κυρίαρχου». Σε τέτοιες περιόδους κοινωνικής αποσύνθεσης είναι δυνατόν αυτός να επιβάλλει τη βούληση του στους άλλους και να υποτάξει τον όχλο στις ατομικές του επιθυμίες.“

Και πιο κάτω: «Το έθνος είναι το τεχνητό αποτέλεσμα των αγώνων για την πολιτική εξουσία, κατά τον ίδιο τρόπο που ο εθνικισμός ουδέποτε υπήρξε κάτι άλλο από την πολιτική θρησκεία του σύγχρονου κράτους. Το γεγονός ότι κάποιος ανήκει σε ένα έθνος ουδέποτε προσδιορίσθηκε από φυσικές αιτίες. Το έθνος υπόκειται πάντα σε πολιτικές θεωρήσεις, βασισμένες σε συγκεκριμένους πολιτικούς λόγους πίσω από τούς οποίους κρύπτονται πάντοτε τα συμφέροντα προνομιούχων μειοψηφιών. Μία μικρή ομάδα διπλωματών, αντιπροσώπων των υποθέσεων μιας κάστας ή μιας προνομιούχας τάξης, αποφασίζουν ιδία βουλήσει ότι ανήκουν στο έθνος κάποιες ομάδες πού ούτε καν ρωτήθηκαν αν συμφωνούν. Η μετατροπή των ανθρωπίνων ομάδων σε έθνη, δηλαδή σε λαούς ενός κράτους, δεν άνοιξε το δρόμο σε καμιά νέα προοπτική για την Ευρώπη. Απεναντίας.”

Σήμερα γνωρίζουμε περισσότερα πράγματα, νέοι ορισμοί έχουν δοθεί και τα θέματα που απασχολούν το έργο αυτό έχουν δοκιμαστεί στην ιστορία την ίδια, αυτό όμως δεν μειώνει την αξία του. Προσωπικά πάντως, αν μου ζητηθεί να θυμάμαι ένα μόνο πράγμα από τον Ρούντολφ Ρόκερ θα δυσκολευτώ αλλά θα επιλέξω το ότι έμαθε γίντις για να γράψει για τα προβλήματα των εβραίων εργατών. Χωρίς να είναι εβραίος ο ίδιος.

Ο Ρόκερ πέθανε το 1958 στις ΗΠΑ. Ακόμα και μετά το τέλος του πολέμου, δεν του επιτράπηκε η είσοδος στη Γερμανία.

 

 

Πηγές

1. Βιβλίο Εθνικισμός και Πολιτισμός, του Ρούντολφ Ρόκερ, μτφρ. Γ. Καρύτσας, εκδ. Άρδην
2. Οι φωτογραφίες είναι όλες από το East End του Λονδίνου, μια περιοχή όπου εγκαταστάθηκαν 150.000 εβραίοι πρόσφυγες από τους ενάμισι εκατομμύριο που έφυγαν ή εκδιώχθηκαν από την  ανατολική Ευρώπη μεταξύ 1881 and 1914. Οι φωτογραφίες προέρχονται από το  https://www.gettyimages.com/photos/jewish-east-end-of-london. Η φωτογραφία με την αστυνομία αφορά αντιφασιστικό οδόφραγμα, στις 4.10.1936, ενώ αυτή με το κατάστημα Marks and Spencer είναι η μόνη που δεν αφορά εβραίους πρόσφυγες αλλά πολωνούς που εκδιώχθηκαν από τη Ρωσία, είναι όμως στην ίδια περιοχή, την ίδια περίοδο, δηλαδή από 1900 ως 1936. Στις φωτογραφίες κρατήθηκαν και οι λεζάντες του αρχικού τους site. 
3. Στην κεντρική φωτογραφία είναι βεβαίως ο ίδιος ο Ρούντολφ Ρόκερ, με τη γραφομηχανή του.