(της Γεωργίας Κανελλοπούλου)

Κι εκεί, γύρω στο 1919, τα κορίτσια της Βαϊμάρης παρέκαμψαν το σύνθημα «Kinder, Küche, Kirche» (παιδιά, κουζίνα, εκκλησία), έκοψαν τα μαλλιά τους κοντά, φόρεσαν φαρδιά παντελόνια και φούστες πάνω απ’ το γόνατο, έγιναν γιατρίνες, δικηγορίνες, ελέγκτριες στα τραμ και καλλιτέχνισσες, ψήφισαν, άρχισαν να καπνίζουν και να πίνουν, να πηγαίνουν στα μπαρ και στα καμπαρέ και να διεκδικούν τη σεξουαλική τους ελευθερία – και κάθε ελευθερία. Ένα από τα πράγματα που διέλυσε ο ναζισμός ήταν αυτή η νέα κατάσταση, η διεκδικούμενη ισονομία και, ακόμα χειρότερα, η διεκδικούμενη ελευθεριότητα. Πολλές απ’ αυτές τις γυναίκες της πρωτοπορίας βρέθηκαν στα στρατόπεδα ή στην εξορία, κάποιες εκτελέστηκαν, όλες σταμάτησαν να ασκούν την τέχνη τους στη Γερμανία ή παντού, κάποιες μετανάστευσαν. Τα έργα τους σε μεγάλο ποσοστό καταστράφηκαν, το «Kinder, Küche, Kirche» εγκαταστάθηκε ξανά. 

Εμείς όμως θυμόμαστε ποιες ήταν και τι έκαναν. Και εδώ επιλέγουμε μερικές από αυτές, μιλώντας όμως για όλες τους.

1.

Το έργο της ήταν ιδιαίτερα πρωτοποριακό, καθώς αποτύπωνε τη σεξουαλική εξέλιξη της εποχής δίνοντας έμφαση στη γυναίκα όχι σαν βιολογικό φύλο αλλά σαν κοινωνικό. Δίπλα της μαθήτευσε το 1936 και ο Helmut Neustädter το 1936, ο οποίος πρόλαβε να το σκάσει από το ναζιστικό καθεστώς κι έγινε αργότερα πασίγνωστος με το όνομα Helmut Newton.

2.

Η Valeska Gert με τις παιχνιδιάρικες και εξπρεσιονιστικές της παραστάσεις ενστικτώδικων και αναρχικών χορών αποτύπωνε περιθωριακούς αστικούς χαρακτήρες – και σήμερα θεωρείται πρωτοπόρος του πανκ κινήματος. Για του λόγου το αληθές, σημειώνουμε πως το 1922 στη διάρκεια ενός χορού της σε κλαμπ του Βερολίνου, το κοινό κάλεσε την αστυνομία!

Η καριέρα της στη Γερμανία έληξε το 1933 πρωτίστως γιατί ήταν εβραία. Κατάφερε να φύγει και να συνεχίσει σε Παρίσι, Βουδαπέστη και Λονδίνο. Το 1956 την ανακάλυψε ο Φεντερίκο Φελίνι και έπαιξε την “Pijma” στην ταινία Ιουλιέτα των Πνευμάτων. Πολύ αργότερα, το 1978 συμφώνησε και με τον Βέρνερ Χέρτζογκ να παίξει σε μια ταινία του αλλά δεν πρόλαβε, πέθανε η Βαλέσκα. Κάπου πήρε το μάτι μου ότι μια εποχή είχε ανοίξει καμπαρέ στη Νέα Υόρκη και δούλεαν γι’ αυτήν ο Τζάκσον Πόλοκ και ο Τενεσί Ουίλαμς!

 

3.

Η Jeanne Mammen ζωγράφιζε τη ζωή, την έλεγαν χρονικογράφο της Βαϊμάρης. Το 1933 οι ναζί κατήγγειλαν τα έργα της ως “εβραϊκά” και απαγόρευσαν τις λιθογραφίες της στο βιβλίο λεσβιακών ποιημάτων Les Chansons de Bilitis, ενδεχομένως να κατάργησαν όλο το βιβλίο εδώ που τα λέμε. Η Jeanne πλήρωσε ακριβά το ύφος των έργων της και την απόφασή της να αντιταχθεί στη γυναικεία υποταγή που επέβαλε το ναζιστικό καθεστώς στην τέχνη. Οι εφημερίδες που συνεργαζόταν έκλεισαν, και αποφάσισε να μη δουλέψει με εφημερίδες που συμμορφώνονταν στις ναζιστικές απαιτήσεις. Μπήκε σε μια κατάσταση “εσωτερικής μετανάστευσης”, σταμάτησε κάθε δημόσια δραστηριότητα. Μετά τον πόλεμο άρχισε να μαζεύει από τους δρόμους του βομβαρδισμένου Βερολίνου καλώδια και υλικά και να δουλεύει ξανά.

Σε μια κίνηση αλληλεγγύης στους ζωγράφους της “εκφυλισμένης” τέχνης η Jeanne Mammen είχε πειραματιστεί με τον κυβισμό και τον εξπρεσιονισμό, παρότι η ίδια ζωγράφιζε αλλιώς. Αποτύπωσε υπέροχα την νυχτερινή σκηνή με την απίστευτη ποικιλομορφία της, που αφορούσε σε τάξεις, φύλα και σεξουαλικές εκφράσεις. Είναι ιδιαίτερα αξιοθαύμαστη για τον τρόπο με το οποίο αποτύπωσε τις queer γυναίκες.

4.

Η μποέμισσα, ταλαντούχα και ατρόμητη Lotte Pritzel, που το 1905, δεκαοχτώ μόλις χρονών, πήγε μόνη της στο Μόναχο και εγκαταστάθηκε σχεδόν στο διάσημο μποέμικο Cafe Stefanie, τη δεκαετία του 30 αποσύρθηκε από τη δημόσια ζωή (και κατάφερε να επιβιώσει). Ήταν, βλέπετε, εβραϊκής καταγωγής.

Η Lotte άφησε σπουδαία παρακαταθήκη, τόσο με το διάσημο κουκλοθέατρό της όσο και με τον σχεδιασμό κοστουμιών και σκηνικών στο θέατρο. Στη φωτογραφία είναι η Lotte με μία από τις κούκλες της, τη δεκαετία του 1920.

5.

Μια γυναίκα πίνει τον καφέ της. Είναι η Sonja, στον πίνακα του γερμανού “εκφυλισμένου” ζωγράφου Christian Schad (1928).

Η Sonja είναι μόνη της, με “αντρικό” κούρεμα και σταθερό, θαρρετό βλέμμα. Οι άντρες γύρω της είναι κομμένοι απ’ την εικόνα, ίσως γιατί είμαστε μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, οπότε η Sonja, λίγο γιατί χρειάστηκαν εργατικά χέρια λίγο γιατί δίνονταν ήδη αγώνες για τα γυναικεία δικαιώματα, έχει αποκτήσει μια κάποια ανεξαρτησία, δεν είναι εξαρτώμενο μέλος. Μπορεί να πίνει τον καφέ της μόνη της και να καπνίζει το camel της. Η Sonja εντάχθηκε από τους ναζί στους εκφυλισμένους πίνακες όχι τόσο γι αυτό που δείχνει όσο γι’ αυτό που δεν δείχνει. Πού είναι η ξανθιά μητέρα με τα ροδαλά άρια αγοράκια, που κοιτάζει με λατρεία και αυταπάρνηση μόνο τον αγαπημένο της φασίστα με τα γερά μπράτσα;

Ο πίνακας εκτίθεται στη Νέα Εθνική Πινακοθήκη στο Βερολίνο.

6.

Ο όρος «Garçonne Look» προήλθε από το διήγημα La Garçonne του Victor Margueritte, που δημοσιεύτηκε το 1922. Μιλούσε για τις γυναίκες που φρόντιζαν την καριέρα τους, φορούσαν ό,τι ήθελαν (και αντρικά ρούχα) και αποφάσιζαν οι ίδιες για την ερωτική τους ζωή. Το βιβλίο θεωρήθηκε ένα επαίσχυντο σκάνδαλο. 

7.

Η Marg Moll, σύζυγος του ζωγράφου Oskar Moll, άφησε η ίδια τη ζωγραφική κι έπιασε τη γλυπτική για να μην έχουν ανταγωνισμό μεταξύ τους. Η τέχνη της χαρακτηρίστηκε εκφυλισμένη από τους ναζί, που κατέστρεψαν πολλά έργα της, ακόμα κι αυτά που είχαν αγοραστεί από μουσεία. Το σπίτι των Moll  επίσης βομβαρδίστηκε και μαζί του χάθηκαν πολλά έργα του Ανρί Ματίς, του Λεζέ, του Πικάσο, του Μπρακ.

Κάποια έργα της Marg βρέθηκαν σε ερείπια στο Βερολίνο μετά τον πόλεμο, όταν έγιναν οι εκσαφές για τον νέο σιδηροδρομικό σταθμό, μεταξύ αυτών και αυτό εδώ το πανέμορφο γλυπτό, Η χορεύτρια. Μετά τον πόλεμο, η Marg Moll δούλεψε για 40 χρόνια στην GEDOK, μια οργάνωση στήριξης των γυναικών ώστε να κάνουν τέχνη ελεύθερα.

8.

Προσωποποίηση των λέξεων «ανεξαρτησία» και «ταλέντο», η Χάνα Χοχ έδωσε μεγάλες μάχες  για την τέχνη, για τα δικαιώματα των γυναικών (να ψηφίσουν, να δουλέψουν, να κοιμηθούν με όποιον θέλουν) και για τον εαυτό της. Αρνήθηκε μέχρι τέλους να παντρευτεί τον σύντροφό της (επίσης πρωτοπόρο ντανταιστή) Ραούλ Χάουσμαν με τον οποίο ήταν θυελλωδώς ερωτευμένη, πλην όμως θεωρούσε πως μέσα στον γάμο θα χάσει τον εαυτό της. Προχώρησε επίσης και σε δύο εκτρώσεις, απαντώντας με αυτόν τον τρόπο στις δηλώσεις του πως οι γυναίκες ολοκληρώνονται μόνο όταν γίνουν μάνες. Και δεν δίστασε να γράψει στο αφήγημά της “The painter” (1920) για έναν καλλιτέχνη (τον Ραούλ φαντάζομαι πάλι) που πέφτει σε έντονη πνευματική κρίση όταν η γυναίκα του τού ζητά να πλύνει τα πιάτα!!

Τα περίφημα μοντάζ της Χάνα Χοχ ήταν πολιτική τέχνη. Ασχολήθηκε με το φύλο, με τις διώξεις των Εβραίων και τον αυταρχισμό του ναζιστικού καθεστώτος, με τον ρόλο του τύπου στην κοινωνία. Το έργο της στο σύνολό του χαρακτηρίστηκε εκφυλισμένη τέχνη από τους ναζί, και απαγορεύτηκε. Η ίδια αποσύρθηκε σε έναν μικρό κήπο στην ύπαιθρο της Γερμανίας, κρύβοντας εκεί έργα δικά της και άλλων καλλιτεχνών, και επανήλθε μετά την πτώση του ναζισμού. Πέθανε τον Μάιο του 1978, σχεδόν στα ενενήντα της. Είναι η αιώνια πρωτοπόρα της αισθητικής αναρχίας.

9.

Την έλεγαν Elfriede Lohse-Wächtler και της άρεσε να ζωγραφίζει τον «υποδέεστερο» πληθυσμό και την καθημερινότητα των ανθρώπων. Ήταν αληθινή επαναστάτρια στη ζωή της και στην τέχνη της. Το 1919, στα είκοσι της, υποστήριξε ενεργά τους σπαρτακιστές, έκοψε τα μαλλιά της κοντά, άρχισε να καπνίζει δημόσια την πίπα της και έγινε φίλη με τον Ότο Ντιξ. Ζωγράφιζε με πολλές τεχνικές και κινούνταν με άνεση από τον εξπρεσιονισμό στον συμβολισμό. Οι ναζί συμπεριέλαβαν το έργο της στην εκφυλισμένη τέχνη και κατέστρεψαν μεγάλο μέρος του, ενώ την ίδια τη χαρακτήρισαν «ψυχικά ασθενή» και τη στείρωσαν. Η Elfriede Lohse-Wächtler δεν ζωγράφισε ποτέ ξανά μετά τη στείρωσή της.

Tο 1940, οι ναζί την έκλεισαν σε Κέντρο Ευθανασίας, όπου την εκτέλεσαν με αέριο στο πλαίσιο του Τ4, του γνωστού προγράμματος εξόντωσης των ψυχικά ασθενών, των σωματικά ανάπηρων και όσων δεν θεωρούνταν από το ναζιστικό καθεστώς άξιοι να ζουν.

Μόλις το 1994 άρχισε να παρουσιάζεται κάπως το έργο της Elfriede και να γίνεται σιγά σιγά γνωστή. Σήμερα θεωρείται εφάμιλλη του Ντιξ, του Σίλε, του Κοκόσκα. 

10.

Η Dorte Clara Wolff , γνωστή ως Dodo, στα 18 της είχε αφήσει το σχολείο, ήταν ήδη σχεδιάστρια μόδας, είχε ήδη αρχίσει να ζωγραφίζει τις περίφημες ηθογραφίες της για τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης, κι έβγαινε έξω με μονόκλ και μπαστούνι καπνίζοντας μόνο από τα δικά της τσιγάρα στα οποία είχε τυπώσει τ’ όνομα της. Συνεργάστηκε με τα πιο προοδευτικά περιοδικά της εποχής της, και το διάσημο ULK δημοσίευσε πάνω από 60 δικά της σχέδια, αλλά από το 1933, με την άνοδο του ναζισμού, της απαγόρεψαν να δημοσιεύει, αφού ήταν γερμανοεβραία.

Πρόλαβε κι έφυγε στη Ζυρίχη όπου άρχισε να ζωγραφίζει τα όνειρα που έβλεπε – μάλλον τρομακτικά, σίγουρα στενάχωρα όνειρα- κι από κει εφτασε στο Λονδίνο και (ξανα)βρήκε τον άντρα της Hans Bürgner και τα παιδιά της. [Ο Hans ήταν δικηγόρος που φυσικά του αφαιρέθηκε η άδεια επαγγέλματος στη Γερμανία, και από το Λονδίνο βοήθησε χιλιάδες εβραιόπουλα να δραπετεύσουν και να επιβιώσουν, ενώ αργότερα, και μέχρι το θάνατο του, εργάστηκε για τις αποζημιώσεις των εβραίων επιζώντων.] Η Dodo μέχρι το θάνατό της δεν έφυγε από το Λονδίνο, και μάλλον ψιλοζωγράφιζε. Απολύτως ξεχασμένη. 

Η πρώτη έκθεσή της έγινε πάντως στο Βερολίνο και είχε τεράστια επιτυχία, αλλά ήταν το 2012. Δυστυχώς, η Dodo είχε ήδη πεθάνει πριν από 14 χρόνια.

10+1

Βαϊμάρη 1919, ιδού οι πρώτες γυναίκες που ψήφισαν στη Γερμανία, φωτογραφίζονται στο εκλογικό κέντρο. Ναι, δεν είναι «κορίτσια που κάνουν τέχνη» όπως υποσχέθηκε ο τίτλος του άρθρου.

—————————————————————————

 

Δείτε – ακούστε – διαβάστε

1.Ο Friedrich Hollaender αποτύπωσε την επανάσταση αυτή των γυναικών το 1926 στο τραγούδι του Raus mit den Männern (Βγάλτε τους άντρες από το Ράιχσταγκ), που το τραγούδησε η διάσημη σταρ των καμπαρέ Claire Waldorff και δεν σταμάτησε να ακούγεται στα ραδιόφωνα της εποχής. Μετά το 1933, τόσο η εμφάνισή της Claire στη σκηνή με πουκάμισο, γραβάτα και κοντά μαλλιά όσο και η ερωτική σχέση της με την Όλγα φον Ρέντερ δεν ήταν σε αρμονία με την εθνικοσοσιαλιστική εικόνα των γυναικών, και της απαγόρεψαν τις εμφανίσεις. Σήμερα έχει ένα στέρι στο Walk of Fame of Cabaret της Γερμανίας. 

2. Βίντεο της πανκ Valeska Gert:

3.Αφιέρωμα στη Χάνα Χοχ:

https://www.aftoleksi.gr/2023/05/14/quot-thelo-na-tholoso-tis-statheres-grammes-quot/

4. Αφιέρωμα στην Elfriede Lohse-Wächtler: https://www.aftoleksi.gr/2023/03/18/elfrinte-loze-vachtler/

5. Λεύκωμα The Art of Society (1900 – 1945) , έκδοση για την ομώνυμη έκθεση που έγινε το 2023 στην Νέα Εθνική Πινακοθήκη του Βερολίνου.

Πηγές

Όλα τα παραπάνω, διαδίκτυο, αναφορές σε βιβλία, μέχρι και σε αστυνομικά του Φίλιπ Κερ. Οι εικόνες είναι έργα των αντίστοιχων καλλιτεχνισσών, αλιευμένα κι αυτά από το διαδίκτυο. Η τελευταία φωτογραφία είναι όντως από εκλογικό κέντρο το 1919 στη Βαϊμάρη, ενώ ο πίνακας στην εισαγωγή του κειμένου είναι της Dodo. Ο κεντρικός πίνακας είναι της Jeanne Mammen.