(της Γεωργίας Κανελλοπούλου)
Είναι ενδεικτικό της κατάστασης ότι ο Τζορτζ Όργουελ, την εποχή που έγραφε το 1984 όπου προειδοποιούσε για την κρατική παρακολούθηση, παρακολουθούνταν ο ίδιος από το βρετανικό κράτος. Η παρακολούθησή του είχε ξεκινήσει μετά τη δημοσίευση του βιβλίου του Ο Δρόμος Προς Την Αποβάθρα Του Γουίγκαν, μια αληθινή ιστορία με θέμα τη φτώχεια και την ταξικότητα στην Αγγλία. Ο Όργουελ φυσικά, παρά τις προσωπικές του εμπειρίες αλλά και τις γνώσεις του για το τι συνέβαινε στον σοσιαλιστικό παράδεισο, δεν ήξερε, όταν έγραψε το βιβλίο του, πως σε ένα χρόνο, τον Οκτώβριο του 1949, θα ιδρυόταν η Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας, η χώρα που θα έκανε το 1984 παρόν.
Πέρασαν σαράντα χρόνια από τότε που διάβασα το 1984, κι έπεσε τώρα στα χέρια μου ένα βιβλίο της ανατολικογερμανίδας Κρίστα Βολφ, με τίτλο Τι Απομένει. Έτσι απλά, τι απομένει. «Είχε ακολουθήσει μια ενδιαφέρουσα συζήτηση. Το θέμα ήταν το μέλλον, ξέρετε. Τι απομένει. Τι απομένει. Γέλασα. Ήξερα ότι ήταν επικίνδυνο να αρχίσω να γελάω τώρα. Κατάφερα να σταματήσω.» Έξω από το σπίτι της Κρίστα Βολφ ήταν σταματημένο μέρα νύχτα ένα αυτοκίνητο με δύο ανέκφραστους ανθρώπους, εναλλάσσονταν, δεν ήταν πάντα οι ίδιοι δύο, ούτε το αυτοκίνητο ήταν πάντα το ίδιο. Δεν την ακολουθούσαν όταν έβγαινε. Απλώς την περίμεναν εκεί. Δεν κρύβονταν. Ήθελαν να ξέρει πως την παρακολουθούν και την περιμένουν να γυρίσει. Όταν έλειπε, κάποιες φορές έμπαιναν σπίτι της. Μια φορά είχαν σπάσει τον καθρέφτη του μπάνιου. Ήθελαν να ξέρει ότι έμπαιναν.
Στην περιοχή Lichtenberg του Βερολίνου, στη Normannenstraße 20, ο Έριχ Μίλκε, δις Ήρωας της Λαοκρατικής Δημοκρατίας της Γερμανίας και Υπουργός του Υπουργείου Κρατικής Ασφάλειας (γνωστό στα πέρατα του κόσμου ως Στάζι) από το 1957 έως το τέλος της περίφημης αυτής λαοκρατίας, καθόριζε τις τύχες εκατομμυρίων ανθρώπων, στήνοντας ένα από τα πιο κλειστοφοβικά καθεστώτα παρακολούθησης στην ιστορία. Η Στάζι δημιούργησε έναν τεράστιο ιστό πρακτόρων πλήρους απασχόλησης και κατασκόπων μερικής απασχόλησης, με ορισμένους ιστορικούς να υπολογίζουν ότι αντιστοιχούσε ένας πληροφοριοδότης σε κάθε 6,5 πολίτες. Ένας απ’ αυτούς τους πολίτες ήταν ο ποιητής και τραγουδοποιός Βολφ Μπίρμαν, που στην Ελλάδα έγινε γνωστός κυρίως από τη μελοποίηση ποιημάτων του όπως Η Μπαλάντα Για τους Ασφαλίτες και Τους Έχω Βαρεθεί από το Θάνο Μικρούτσικο. O Μπίρμαν είχε επιλέξει μετά το σχολείο του να μεταναστεύσει στην Ανατολική Γερμανία, όντας κομμουνιστής, γρήγορα όμως έπεσε θύμα της Στάζι, θεωρήθηκε εχθρός της πατρίδος και του απαγορεύτηκε κάθε δημόσια εμφάνιση για 11 χρόνια, ώσπου βρέθηκε στη Δυτική πλευρά, στην πραγματικότητα εξόριστος. Πανομοιότυπο πήγαινε έλα είχαν και τα ίδια τα τραγούδια του, τα οποία ήταν φυσικά απαγορευμένα στην ανατολική πλευρά αλλά περνούσαν κρυφά το τείχος κι έσπαγαν ταμεία στη δυτική, όπου εκδίδονταν και μετά έμπαιναν παράνομα στην ανατολική, μια πραγματική clandestine literature.
Οι ξεναγοί σήμερα λένε ότι αν τα αρχεία της Στάζι απλώνονταν στη σειρά θα κάλυπταν ένα μήκος περίπου 100 χλμ, λογικό, αφού καταγράφονταν λεπτομερείς προσωπικές πληροφορίες για το 1/3 του πληθυσμού της χώρας. Διαβάζω πως παράχθηκαν περισσότερες σελίδες έντυπου κειμένου από τη Στάζι παρά από όλους τους Γερμανούς συγγραφείς από τον Μεσαίωνα έως τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο! Νιώθω ασφυξία. Με μεγάλη ευκολία απεμπολούμε δικαιώματα που κερδίσαμε και αφηνόμαστε να μας παρακολουθούν σήμερα διάφορα Predator, Google, Κάμερες παντού. Με μεγάλη ελευθερία εκχωρήσαμε την ελευθερία μας. Μπορεί να φαίνεται αθώο στη δική μας σημερινή πολιτειακή κατάσταση να γνωρίζει μια εταιρεία πως ψάχνω για ορθοπεδικό ή για ένα μοβ φουλάρι, να γνωρίζει ένας δορυφόρος πού πήγα χθες και τι είπα με τη Μαρία, αλλά είναι; Κι έστω πως δέχεται κάποιος πως είναι αθώο, γιατί να δεχτεί πως είναι φυσιολογικό;
Το 1992 οι μυστικοί φάκελοι εκατομμυρίων ανατολικογερμανών διατέθηκαν για έλεγχο. Τρία εκατομμύρια άτομα ζήτησαν να δουν τα προσωπικά τους αρχεία. Πολλά πρώην υποκείμενα των παρακολουθήσεων της Στάζι ανακάλυψαν μέσα από αυτά τα αρχεία, 20 χρόνια αργότερα, ότι οι γονείς, τα παιδιά, οι σύζυγοι ή οι φίλοι μιας ζωής, ήταν εκείνοι που τους είχαν καταδώσει!
Περίπου την εποχή που η Ανατολική Γερμανία άνοιγε τους φακέλους της, η Ελλάδα έκαιγε τους δικούς της. Στις 29 Αυγούστου 1989, σαράντα χρόνια από τη λήξη του εμφύλιου πολέμου, η παράξενη συγκυβέρνηση Νέας Δημοκρατίας και Συνασπισμού της Αριστεράς με πρωθυπουργό τον Τζαννή Τζαννετάκη έριξε στην πυρά της Χαλυβουργικής περίπου 17.500.000 φακέλους κοινωνικών φρονημάτων. Ο αριθμός είναι σχεδόν διπλάσιος του τότε πληθυσμού της χώρας, γιατί οι φάκελοι διατηρούνταν και μετά θάνατον.
Ο καθηγητής Βαγγέλης Καραμανωλάκης, πρόεδρος των ΑΣΚΙ (Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας) και συγγραφέας του βιβλίου Ανεπιθύμητο Παρελθόν. Οι Φάκελοι Κοινωνικών Φρονημάτων στον 20ο αι. και η Καταστροφή τους παρατηρεί πάντως πως το παρελθόν δεν καταστρέφεται αλά καρτ. Λέει ο ίδιος σε συνέντευξή του: «Η Ελλάδα είναι η μόνη χώρα που οι φάκελοι καταστράφηκαν στο σύνολό τους. Στις πρώην σοσιαλιστικές χώρες ή στις χώρες λ.χ. της Λατινικής Αμερικής, τεκμήρια όπως οι φάκελοι όταν δεν έμειναν απόρρητα χρησιμοποιήθηκαν για τη διερεύνηση σκοτεινών υποθέσεων του παρελθόντος, την αποκατάσταση ανθρώπων που είχαν εκδιωχθεί ή βασανιστεί, την τιμωρία ή τον αποκλεισμό από την πολιτική όσων είχαν συνεργαστεί με τα αυταρχικά καθεστώτα.» Μα στην Ελλάδα κανείς σχεδόν δεν τιμωρήθηκε, κανείς δεν αποκλείστηκε. Οι βασανιστές και οι χαφιέδες γίναν ο κορμός του νέου κράτους, τι να λέμε…
Ο Ούρλιχ Μούε (πρωταγωνιστής της καταπληκτικής ταινίας Οι Ζωές των Άλλων) δεν δυσκολεύτηκε να μπει στο ρόλο του, καθώς είχε ζήσει από κοντά το καθεστώς της εποχής. Γεννήθηκε στην ανατολική Γερμανία και όταν πήγε στρατό, θήτευσε ως συνοριοφύλακας στο τείχος του Βερολίνου. Τον Νοέμβριο του 1989 συμμετείχε σε πολλές διαδηλώσεις κατά του καθεστώτος και, όπως ανακάλυψε μετά την επανένωση της Γερμανίας, ήταν και ο ίδιος στόχος της Στάζι. Ανάμεσα στους ανθρώπους που τον παρακολουθούσαν ήταν συνάδελφοί του από το θέατρο και η σύζυγός του. Σύμφωνα με τα στοιχεία που βρήκε, η σύζυγός του ήταν επί μια δεκαετία πληροφοριοδότης του υπουργείου Κρατικής Ασφαλείας, αν και η ίδια δεν το παραδέχτηκε ποτέ.
– Θα της ξαναμιλήσετε;, ρωτήθηκε μια γυναίκα που ανακάλυψε ότι η καλύτερη φίλη της «την κάρφωνε».
– Ποτέ!, ήταν η απάντηση.
Η Κρίστα Βολφ στο βιβλίο Τι Απομένει περιγράφει όλα τα συναισθήματα που προκαλεί στον άνθρωπο αυτή η στενή συνεχής παρακολούθηση των ραντεβού του, των αγορών του στο μαγαζί της γειτονιάς, του τηλεφώνου του, της κουβέντας μ’ ένα φίλο που ήρθε για ένα ποτήρι κρασί, του καυγά με το σύντροφο του ή με τη μάνα του. Περιγράφει και τους ανθρώπους που κάθονται όλη μέρα μέσα σ’ ένα αυτοκίνητο, σε πλήρη απραξία, και ενδεχομένως το βράδυ περηφανεύονται στα παιδιά τους για τις ανεκτίμητες υπηρεσίες που προσέφεραν στον ιερό σκοπό της εθνικής ασφάλειας. «Νομίζεις ότι δεν ξέρω τι επιδιώκουν; Ξέρω. Θέλω να με κάνουν σαν τα μούτρα του, είναι η μοναδική χαρά που έχουν στην άθλια ζωή τους: να κάνουν τους άλλους σαν τα μούτρα τους. Νομίζεις ότι δεν νιώθω πως με ξεψαχνίζουν μέχρι να βρουν το αδύνατο σημείο μου για να μπορέσουν να διεισδύσουν μέσα μου; Το ξέρω αυτό το σημείο, όμως δεν το λέω σε κανένα, ούτε καν στη σκέψη μου. Πώς φαντάζεσαι λοιπόν το μέλλον σου; Αυτό που μας επιφυλάσσει το μέλλον είναι η σκληρότητα. Άρχισαν να πετούν οι σκοτεινές μαύρες νυχτερίδες, ένα φοβερό σμήνος. Σε ποια από τις πολλές τσέπες σου έχεις κρύψει το φόβο;».
———————————————-
Πηγές
- Κρίστα Βολφ: Τι απομένει, Μτφρ. Β. Τσάλης, Εκδ. Καστανιώτη
- Τζορτζ Όργουελ: 1984, Μτφρ. Ν. Μπάρτη, Εκδ, Κάκτος
- https://www.dnews.gr/eidhseis/kosmos/407979/odoiporiko-tou-dnews-perivoites-fylakes-tis-stazi-sta-kelia-sto-apanthropo-spiti-tou-tropou-sto-verolino
- http://www.mixanitouxronou.gr/i-zoes-ton-allon-o-protagonistis-tis-oskarikis-tenias-itan-frouros-sto-tichos-tou-verolinou-stochos-tis-stazi-ke-ton-parakolouthouse-i-gineka-tou/
- https://www.tovima.gr/2008/11/24/culture/sta-adyta-tis-stazi-2/
- https://tvxs.gr/news/ellada/i-katastrofi-ton-fakelon-koinonikon-fronimaton-mesa-apo-ena-biblio/
Δείτε
- Ταινία Οι ζωές των Άλλων, του Φλόριαν Χένκελ φον Ντόνερσμαρκ, 2006
- Ταινία Η Συνομιλία, Φράνσις Φορντ Κόπολα, 1976
Ακούστε
Τα τραγούδια του Βολφ Μπίρμαν στο δίσκο Πολιτικά Τραγούδια του Θάνου Μικρούτσικου.
Οι φωτογραφίες είναι όλες από το κτίριο της Στάζι, από τον ιστότοπο του National Geographic. Ο τίτλος του κειμένου είναι στίχος του Μπίρμαν από το Αυτούς Τους Έχω Βαρεθεί.
